Diety roślinnye w placówkach wyżywienia zbiorowego

Rzecznik Praw Obywatelskich profesor Marcin Wiącek zwrócił się do Ministry Zdrowia Izabeli Leszczyny ws. szczegółowych wymagań zbiorowego żywienia w szpitalach i szerokorozumianych placówkach edukacyjnych.

 W wystąpieniu z 3 kwietnia br. RPO wskazuje na:

1. potrzebę wydania przez Ministrę Zdrowia rozporządzenia określającego wymagania obowiązujące przy prowadzeniu żywienia zbiorowego w szpitalach oraz placówkach edukacyjnych prowadzących wyżywienie zbiorowe, dla zapewnienia zdrowych, zrównoważonych posiłków;
2. zgłaszane przez organizacje pozarządowe problemy w korzystaniu z pełnowartościowych posiłków bezmięsnych w placówkach edukacyjnych (posiłki bezmięsne dostępne być mają w formie eliminacji niektórych elementów posiłków, bez zastąpienia ich alternatywą);
3. konieczność podjęcia interwencji przez MZ dla zdrowia osób uczniowskich, pacjentów i pacjentek a także dla zapewnienia prawa do zrównoważonych posiłków osobom na diecie roślinnej.

“To bardzo ważne i przełomowe wystąpienie” – Morgan Janowicz, Green REV Institute. “W lutym br. miałyśmy okazję przedstawić w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich postulaty w zakresie dostępności do wegańskich posiłków z uwzględnieniem praw uczniowskich, praw dziecka, kwestii zdrowotnych oraz kwestii ochrony środowiska naturalnego i klimatu.  To ważne, że Rzecznik występuje do Ministry Zdrowia z prośbą o stanowisko. Przypomnę, że coraz częściej osoby na diecie wegańskiej dochodzą swoich praw w sądach. Tak było np. w Danii, gdy dziecko uczęszczające do przedszkola nie miało dostępu do posiłków roślinnych.”

“Od dawna interweniuje ws. posiłków w szpitalach, nasz apel do Ministry Zdrowia został poparty przez ponad 40 organizacji i osób ze środowiska naukowego. Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich pokazuje, że instytucje rozpoczynają działania w obszarze prawa do zdrowej żywności. Żywności na którą wszyscy zasługujemy, niezależnie od tego czy jesteśmy w szpitalu czy w szkole. “ Anna Spurek, Green REV Institute.

Co dalej? Green REV Institute wskazuje, że czas na rzetelną odpowiedź Ministry Zdrowia ws. prawa do dostępu do zdrowych, roślinnych posiłków. “Mamy nadzieję, że Ministra zajmie się tematem jak najszybciej. Zapowiedzi nowej podstawy programowej – edukacji zdrowotnej to świetny moment na rozpoczęcie zmian w wyżywieniu zbiorowym. Potrzebujemy działań”. dodaje Morgan Janowicz.

Dlaczego dieta roślinna?
Argumentów dla roślinnych posiłków jest bardzo wiele:

Prawa osobiste: prawo do wyrażania własnych poglądów, prawo do własnego zdania
Osoby młode coraz częściej wybierają dietę roślinną. Z badania Future Food 4 Climate (2022) wynika, że: “Ponad 15%  (17,3%) badanych osób uczących się czuje się w szkole dyskryminowane z uwagi na swoją dietę.”

W kontekście motywacji osób młodych dla wyboru diety wegańskiej, warto zaznaczyć, że:

1. a) “Ocenia się, że w fermach przemysłowych hodowane jest ok. 94% zwierząt tzw. hodowlanych na świecie (zwierzęta lądowe i ryby łącznie). Szacuje się też, że na całym świecie hoduje się około 31 mld zwierząt lądowych i 38,8 do 215,9 mld ryb, przy czym ryby stanowią ok. 78% zwierząt tzw. hodowlanych na całym świecie, kury hodo- wane na mięso – ok. 12%, a kury hodowane na jajka – ok. 5%, pod- czas gdy krowy i świnie stanowią tylko ok. 1% “(Biała Księga Sektora Hodowlanego, dr. Sylwia Spurek). W Polsce rocznie zabijamy ponad 1300 000 000 zwierząt tzw. hodowlanych, w większości ptaków: kurczaków. Prawo do empatii, prawo do wyboru posiłku zgodne z poglądami młodych osób powinno być respektowane i wzmacniane w placówkach oświatowych.
2. b) wspieranie praw człowieka i praw ludności rdzennej poprzez wybór diety roślinnej. Strajki klimatyczne wsparły budowanie debaty o prawach ludności rdzennej i globalnym wymiarze kryzysu klimatycznego. W Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie udostępniania na rynku unijnym i wywozu z Unii niektórych towarów i produktów związanych z wylesianiem i degradacją lasów oraz uchylenia rozporządzenia (UE) nr 995/2010 Parlament Europejski wskazuje, że: Konsumpcja w Unii jest istotnym czynnikiem powodującym wylesianie i degradację lasów w skali globalnej.
3. c) na wpływ rolnictwa zwierzęcego, sektora hodowlanego na klimat wskazuje sama Komisja Europejska. Komisja Europejska w Sprawozdaniu z postępu prac na temat działań w UE w dziedzinie klimatu za 2023 r. wskazuje: “Chociaż poczyniono znaczne postępy, aby zagwarantować, że polityka UE wprowadzi UE na drogę ku gospodarce neutralnej emisyjnie, obawy budzą niedawne tendencje w zakresie emisji w sektorze transportu i bardzo powolne tempo redukcji emisji w rolnictwie, a także spadek pochłaniania dwutlenku węgla.” W Sprawozdaniu Komisja Europejska wskazuje także, “emisje w UE pochodzące z rolnictwa stanowią około jednej dziesiątej całkowitych emisji gazów cieplarnianych, z czego około dwie trzecie pochodzi od zwierząt gospodarskich. “
4. d) w kontekście wpływu produkcji zwierzęcej na środowisko i klimat, chcemy wskazać tylko kilka podstawowych faktów: produkcja zwierzęca odpowiada za 12-17% całkowitych emisji gazów cieplarnianych w Unii Europejskiej; sektor hodowli zwierząt jest odpowiedzialny za 78% utraty bioróżnorodności na lądzie. Osoby uczniowskie mają niewątpliwie naukowe podstawy oraz wsparcie środowiska nauka w kontekście przechodzenia do diet roślinnych.

Prawa polityczne lub publiczne: prawo do wyrażania własnych poglądów
Portugalia stała się oficjalnie pierwszym krajem, który wprowadził nakaz oferowania wegańskich, w pełni roślinnych dań w menu. Prawo to zostało uchwalone w 2017 r. i ma obecnie zastosowanie do budynków publicznych, takich jak szkoły, uniwersytety, szpitale i więzienia (tak jak wszędzie indziej, ludzie mają wybór, aby udać się gdzie indziej w celu znalezienia odpowiedniego posiłku). Warto zaznaczyć, że organizacje pozarządowe koncentrowały na prawach człowieka. Osoby na diecie roślinnej reprezentują rosnącą grupę demograficzną w Polsce, są poddawani wielu formom dyskryminacji w sposób systemowy.

Dostępność roślinnych opcji żywieniowych w szkołach będzie także stanowiło jeden z przejawów realizacji prawa przewidzianego w art. 48 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z tym przepisem rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. W piśmiennictwie wskazuje się, że prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami jako najważniejsze prawo rodzicielskie. Prawo do wychowania dziecka jest w praktyce najważniejszym prawem rodzicielskim. Dostęp uczniów w szkole do zdrowych posiłków produkowanych z poszanowaniem środowiska naturalnego uznać należy za spełnienie tego prawa konstytucyjnego.

Prawa socjalne: prawo do godnych warunków życia i odpowiedniego poziomu życia, prawo do opieki zdrowotnej
Zrównoważona dieta roślinna jest w pełni bezpieczna i przynosi wiele korzyści dla zdrowia i jakości życia. Warto podkreślić kilka elementów dotyczących zdrowia i diety.

Safe and Just. Plant Based Treaty: ”Niezdrowa dieta jest główną przyczyną zgonów na świecie i główną przyczyną chorób przewlekłych (GBD, 2017; Diet Collaborators, 2019). Strona naukowa twierdzi, że istnieje “wysoka zgodność i solidne dowody” na to, że “zdrowa dieta wymaga różnorodności żywieniowej, która wymaga większej różnorodności upraw i bioróżnorodności rolniczej wspierającej produkcję. Zwiększenie produkcji bardziej zróżnicowanej żywności może być korzystnym rozwiązaniem zarówno dla lepszego odżywiania, jak i bioróżnorodności” (DeClerck i in., 2023). W związku z tym przekształcenie systemu żywnościowego może być największym rozwiązaniem zarówno dla zdrowia ludzi, jak i całej planety. Będzie to wymagało poważnych zmian w polityce i inwestycji w celu wdrożenia zmian w systemie żywnościowym, takich jak strategia “Od pola do stołu” (Rockström i in., 2020, s. 3-5). “Niezdrowa i produkowana w sposób niezrównoważony żywność stanowi globalne zagrożenie dla ludzi i planety” – stwierdzają Willett et al. (2019) w raporcie Food in the Anthropocene. “Jednocześnie globalna produkcja żywności stanowi największą presję człowieka na Ziemię, zagrażając lokalnym ekosystemom i stabilności całego systemu ziemskiego”. Światowa Organizacja Zdrowia na swojej stronie internetowej szacuje, że na całym świecie “3 miliardy ludzi nie ma dostępu do bezpiecznej, pożywnej i wystarczającej ilości żywności. Ponadto rozprzestrzenianie się wysoko przetworzonej żywności, wspierane przez agresywny marketing, szybką, nieplanowaną urbanizację i zmieniający się styl życia przyczyniły się do tego, że coraz więcej osób spożywa niezdrową dietę o wysokiej zawartości energii, wolnych cukrów, soli, tłuszczów nasyconych i tłuszczów trans”  .

“Obecny stan wiedzy naukowej nie pozostawia żadnych wątpliwości – regularne spożywanie czerwonego i przetworzonego mięsa jest związane z większą częstością zachorowania na nowotwory złośliwe. “ Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. W Polsce nowotwory są drugą w kolejności przyczyną zgonu w Polsce (po chorobach układu krążenia) odpowiadając za około 1⁄4 zgonów. Udział nowotworów jako przyczyny zgonu jest uzależniony od wieku. W najmłodszej grupie wieku (0-19 lat) nowotwory stanowią około 6-7% przyczyn zgonów w tym wieku (nieco częściej wśród chłopców). Choroby nowotworowe stały się dominującą przyczyną zgonów młodych i w średnim wieku kobiet powodując w połowie drugiej dekady XXI wieku 1/3 przedwczesnych zgonów w grupie wiekowej 20-44 lat i około 50% w grupie 45- 64 lat (choroby układu krążenia były odpowiedzialne za 25% zgonów w tej grupie wieku). Wśród mężczyzn w wieku średnim nowotwory odpowiadają za około 1/3 zgonów, a w starszym wieku ( 65 i więcej lat) za 1/5).

Ubóstwo jakościowe żywnościowe jest realnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego. Niedożywienie jakościowe ma związek z brakiem odpowiednich mikroelementów,białka, witamin i minerałów w diecie. Paradoksalnie nawet osoby z nadwagą mogą być niedożywione, ponieważ ich dieta jest uboga w niezbędne składniki odżywcze.

Żywność pochodzenia zwierzęcego powoduje także ryzyko związane z antybiotykoopornością.
Rok 2023 był wyjątkowy w kontekście doniesień medialnych dot. bezpieczeństwa żywności zwierzęcej, mięsa pochodzącego z Polski, m.in. brytyjski dziennik “The Guardian” poinformował, że w mięsie drobiowym polskiej firmy SuperDrob eksportowanym na Wyspy znaleziono antybiotyki fluorochinolonowe. Ostatni raport Europejskiej Agencji Leków38 wskazuje wyraźnie, że w Polsce w 2022 nadal wzrastało wykorzystanie antybiotyków. Antybiotykooporność to jedno z największych wyzwań XXI wieku, wg. ONZ to jedno 10 największych globalnych zagrożeń dla zdrowia publicznego, porównywalnych do katastrofalnych skutków zmian klimatu. Prognozy pokazują, że jeśli nie zostaną podjęte działania prewencyjne, więcej ludzi będzie umierało z powodu lekoopornych infekcji niż z przyczyn onkologicznych lub w wypadkach komunikacyjnych.

Ważnym elementem w obszarze zdrowia publicznego i jakości życia ludzi jest także wpływ obecnie funkcjonujących ferm przemysłowych na zdrowie ludzi mieszkających w sąsiedztwie ferm. “ Chów zwierząt bez wątpienia nie pozostaje bez wpływu na zdrowie zarówno dla osób pracujących na fermach przemysłowych, jak i osób zamieszkujących w ich sąsiedztwie. Oprócz zagrożeń chemicznych i fizycznych, zagrożenie stanowią szkodliwe czynniki pochodzenia biologicznego, do których zaliczane są mikro i makroorganizmy (bakterie, wirusy, promieniowce, grzyby) oraz wytwarzane przez nie struktury i substancje, wywierające niekorzystny wpływ na człowieka i które mogą być przyczyną dolegliwości i chorób m.in. pochodzenia zawodowego. W środowisku o charakterze wiejskim źródłem szkodliwych czynników biologicznych (SCB) są: zakażeni ludzie i zwierzęta, ścieki,odpady, produkty zwierzęce i roślinne, pyły, wydaliny ludzkie i zwierzęce, materiał kliniczny, gleba, woda, aerozole. “ (Ministerstwo Zdrowia, 2022 39).

W 2024 r. duński sąd niższej instancji w Hjorring wydał przełomowy wyrok ws. dostępności do wegańskich posiłków. Orzeczenie podkreśla, że osoby przestrzegające diety wegańskiej mają prawo do równego traktowania i nie mogą być stawiane w gorszej sytuacji. W orzeczeniu powołano się na artykuł 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. (źródło – Apel do Rzeczniczki Praw Dziecka Green REV Institute 2024 r.)

Tekst: Anna Spurek, anna@greenrev.org